Trauma's en traumaverwerking
Veel kinderen maken voor hun achttiende jaar één of meer ingrijpende gebeurtenissen mee. Hierbij kan gedacht worden aan strafbare feiten als een inbraak/overval of mishandeling, maar bijvoorbeeld ook een ongeval, medische ingrepen of pesterijen. De meeste kinderen en jongeren lukt het om op eigen kracht of met behulp van hun omgeving deze gebeurtenis of gebeurtenissen te verwerken. Bij anderen leidt de ingrijpende gebeurtenis echter tot de ontwikkeling van problemen ten gevolge van deze gebeurtenis. Er kan dan worden gesproken van een trauma, traumaklachten of een posttraumatische stress stoornis (PTSS).
Letterlijk betekent het woord trauma ‘wond’ en wordt het in de medische wereld gebruikt om verwonding of letsel aan te duiden. Buiten de medische context verwijst het woord ‘trauma’ naar psychotrauma: een interne toestand die is ontstaan ten gevolge van het meemaken van een gebeurtenis (Beer, en de Roos, 2017). Het trauma slaat dus op de ‘interne toestand’ en niet op de gebeurtenis zelf. Eenzelfde gebeurtenis kan bij de één leiden tot traumaklachten en bij de ander niet.
Gebeurtenissen en trauma's
Gebeurtenissen die tot een trauma of traumaklachten kunnen leiden worden over het algemeen getypeerd met woorden als: ingrijpend, schokkend, overweldigend, naar en/of angstaanjagend. Ze hebben een ontwrichtend effect en in eerste instantie leidt een dergelijke gebeurtenis tot gevoelens van angst, ontreddering en hulpeloosheid.
Na het meemaken van een traumatische ervaring kunnen klachten optreden die vanzelf weer verdwijnen als de ervaring is verwerkt. Normaal gesproken bestaat het verwerkingsproces van een trauma uit een afwisseling tussen herbeleven en vermijden. Deze reacties zijn in het begin heftig maar naarmate de tijd vordert, komen de herbelevingen en het vermijden minder vaak voor en zijn ze minder heftig totdat de herinnering aan het trauma niet meer emotioneel beladen is. Het kind of de jeugdige kan de draad van het dagelijks leven weer oppakken en zich verder ontwikkelen.
Wanneer het verwerkingsproces van een trauma echter niet goed verloopt of wanneer het verwerkingsproces vastloopt, ontstaan er lichamelijke en/of psychosociale problemen die een risico vormen voor de sociale, cognitieve en/of emotionele ontwikkeling van een kind of de jeugdige. Deze problemen hebben vaak ook hun weerslag op het gezin.
Ontwikkeling traumaklachten
Of iemand traumaklachten ontwikkelt na een ingrijpende gebeurtenis is niet alleen afhankelijk van de aard van de gebeurtenis, maar ook van diverse kind-, gezins-, en omgevingsfactoren. Risicofactoren die de kans op ontwikkeling of toename van klachten als gevolg van trauma een vergroten zijn bijvoorbeeld:
Op kindniveau
- Het temperament van het kind of de jeugdige en hoe hij of zij functioneerde vóór de gebeurtenis. Kinderen met een kwetsbaar temperament die de neiging hebben om sterk te reageren op emotionele prikkels, zullen ook gevoeliger zijn voor traumatische stress.
- De vaardigheid van het kind of de jeugdige om met moeilijkheden in het algemeen om te gaan.
- De mate van ervaren stress tijdens de gebeurtenis, maar ook de reacties van het kind na de gebeurtenis en hoe de ouders hiermee omgaan.
Op gezins- en omgevingsniveau
- De vaardigheid van ouders en gezinsleden om met moeilijkheden in het algemeen om te gaan.
- De reactie van ouders en andere gezinsleden op de gebeurtenis of gebeurtenissen. Als ouders overstuur zijn geraakt bij of na de betreffende gebeurtenis dan verhoogt dit de kans op klachten bij het kind.
- Gestagneerde verwerking of traumatisering bij ouders. Wanneer ouders met eigen trauma’s zitten, zijn zij mogelijk onvoldoende beschikbaar als opvoeder. Dit geldt ook voor andere problemen die in het gezin spelen. Wanneer de opvoeder onvoldoende emotioneel beschikbaar kan zijn voor een kind, verhoogt dit de kans op traumaklachten.
Beschermende factoren
Naast risicofactoren zijn er ook beschermende factoren waardoor kinderen mogelijk meer veerkracht hebben en beter in staat zijn ingrijpende gebeurtenissen te verwerken. Te denken valt hierbij aan sterke oplossingsvaardigheden, sociale vaardigheden en een positief zelfbeeld bij het kind. Ook nabijheid van ouders en het kunnen reguleren van eigen stress van ouders werken beschermend.
Maar ook wanneer voldoende beschermende factoren aanwezig zijn, kan de verwerking van een trauma stagneren en kunnen er traumaklachten optreden.
Enkelvoudig en meervoudig trauma
Wanneer de traumaklachten samenhangen met een eenmalige ingrijpende gebeurtenis als een ongeluk, een brand, pesterijen, een aanranding dan wordt gesproken van enkelvoudig trauma, ook wel type 1 trauma genoemd. Als er sprake is van meerdere ingrijpende ervaringen gedurende langere tijd, dan wordt dit meervoudig trauma, type 2 trauma of chronische traumatisering genoemd. Dit is bijvoorbeeld het geval bij seksueel misbruik of verwaarlozing. Kenmerkend voor meervoudig trauma is dat het kind of de jeugdige zich gedurende een langere periode machteloos en hulpeloos heeft gevoeld doordat de angstaanjagende gebeurtenissen zich steeds opnieuw voordeden en het kind/de jeugdige deze niet kon ontlopen (Gersons, 2013).
Symptomen van een trauma
Traumatische ervaringen kunnen bij kinderen leiden tot een grote verscheidenheid aan klachten. Per leeftijd- en ontwikkelingsfase kunnen een aantal kenmerkende reacties worden onderscheiden en de gevoelens van angst en hulpeloosheid kunnen zich uiten in:
Bij peuters en kleuters
- Angst om te gaan slapen en nachtmerries
- Separatie-angst waarbij het kind zich vastklampt aan de ouder/verzorger en niet van hen gescheiden wil worden
- Regressief gedrag waarbij het kind gedrag laat zien dat hoort bij een eerdere ontwikkelingsfase en bijvoorbeeld ineens weer zindelijkheidsproblemen laat zien.
- Posttraumatisch spel (het spel draagt niet bij aan de verwerking maar is meer dwangmatig van aard)
- Agressief en destructief gedrag
Basisschoolleeftijd
- Aanhoudend piekeren over hun eigen veiligheid en de veiligheid van anderen
- Onterechte schuldgevoelens
- Agressieve of angstige fantasieën
- Slaapproblemen (angst om in slaap te vallen, alleen te slapen en nachtmerries)
- Lichamelijke klachten als hoofdpijn en buikpijn
- Eindeloos herhalen (in spel, tekeningen of gesprek) van hetgeen ze hebben meegemaakt en hierbij overspoeld raken door verdriet en angst
- Bovenstaande leidt tot concentratieproblemen en daarmee verminderde prestaties op school.
Pubers en adolescenten
- Gevoelens van schuld en schaamte in relatie tot de gebeurtenis. Bijvoorbeeld schaamte voor hun kwetsbaarheid of afhankelijkheid van ouders
- Angst om ‘anders’ of ‘niet-normaal’ gevonden te worden
- Destructieve en agressieve fantasieën (bijvoorbeeld over wraak of boete), deze kunnen dusdanige proporties aannemen dat ze leiden tot angst voor controleverlies over deze fantasieën waarbij de jeugdige bang is dat hij/zij deze fantasieën in gedrag zullen omzetten
- Risicovol gedrag waarbij geëxperimenteerd wordt met gevaarlijke situaties, onveilige seks, drugs en alcoholgebruik, roekeloosheid
- Toename in conflicten met ouders of juist de neiging sociaal isolement te zoeken
- Misbruik van middelen om negatieve emoties en sensaties te ontvluchten
- Beperkt toekomstperspectief.
Bovenstaande klachten kunnen (deels) ook optreden bij ‘normale’ verwerking, maar nemen na verloop van tijd af. Wanneer de klachten aanhouden, toenemen of een belemmering of bedreiging vormen voor de ontwikkeling dan is het goed om (trauma)behandeling in te zetten.
Oorzaken
Een trauma ontstaat doordat gebeurtenis(sen) niet goed verwerkt kunnen worden, of – in andere woorden – “geen plekje lijken te krijgen”. De gedachte is dat traumatische ervaringen anders door de hersenen worden verwerkt en opgeslagen dan normale ervaringen. Wanneer iemand intense angst, hulpeloosheid of levensgevaar ervaart, gaat het lichaam in de ‘overlevingsstand’ en worden de oorspronkelijke beelden, geluiden, gedachten en gevoelens in ruwe, onverwerkte vorm opgeslagen.
Dingen die aan de ingrijpende gebeurtenis doen denken (bijvoorbeeld een bepaald geluid of een bepaalde geur), kunnen deze ruwe herinnering steeds weer activeren. Hierbij worden dan opnieuw dezelfde emoties en sensaties ervaren – de gevoelens van hulpeloosheid en angst treden onverminderd op terwijl het gevaar geweken is - waardoor iemand steeds opnieuw weer van slag raakt.
EMDR behandeling trauma's
Voor de behandeling van trauma's is EMDR therapie een bewezen en effectieve behandeling. Meer informatie over EMDR behandeling vindt u hier.
Wilt u meer weten?
Wilt u een afspraak maken of wenst u meer informatie over de EMDR behandeling van trauma's bij kinderen en jongeren, dan vindt u hier de contactinformatie van al onze praktijklocaties.